Dialoog en fragmentarisch denken

David Bohm

Tijdens de Dialoog leren we hoe we samen moeten denken, niet slechts in de zin van: een gezamenlijk probleem analyseren of gezamenlijk kennis creëren. We leren een collectieve gevoeligheid te ontwikkelen, waarin gedachten, gevoelens en de daaruit voortvloeiende maatregelen niet aan één individu toebehoren, maar aan de groep als geheel. Zoals de  David Bohm opmerkte, lijkt het denken zelf te verbeteren wanneer de basis van het denken wordt onderzocht. Mensen gaan een zekere coördinatie in hun optreden aan de dag leggen, zonder het kunstmatige, langdradige proces van besluitvorming dat tot nu toe gebruikelijk was. Er is sprake van een gelijkgerichtheid in het optreden. Elk teamlid weet gewoon wat er van hem wordt verwacht of wat hij het beste kan doen, omdat iedereen deel uitmaakt van een groter geheel.

Volgens David Bohm is fragmentatie van denken een virus dat alle terreinen van menselijke activiteit heeft

geïnfecteerd. De meeste specialisten kunnen niet verder kijken dan hun vakgebied. Marketing ziet productie als het probleem. Managers moeten ‘denken’ en arbeiders moeten ‘doen’. Mensen redeneren niet samen, maar verdedigen hun rol, proberen anderen te verslaan. Als fragmentatie een ziekte van deze tijd is, dan is Dialoog een enigszins beproefde strategie om van de denkwijze af te komen die uit deze fragmentatie ontstaat.

Het gaat hierbij om het verbinden van kennis die gefragmenteerd is. Kennis die in het hoofd, hart en handen van individuen zit, maar die nooit wordt aangesproken, blijft gefragmenteerd. Pas door deze kennis boven water te krijgen en te delen met anderen, ontstaat er verbinding en kan er nieuwe kennis worden gecreëerd.

Een Dialoog voeren vergt dat je kunt luisteren. Niet alleen luisteren naar anderen, maar ook naar jezelf, naar de eigen gedachten en gevoelens die worden opgewekt door het gesprek. Maar de gedachten die we aldus waarnemen zijn zelf nog geen denken. Gedachten zijn letterlijk oud denken, dingen die we ooit "gedacht" hebben. Zij zijn het gefixeerde, opgeslagen resultaat van vroeger denken. In de terminologie van David Bohm, de fysicus die zich op latere leeftijd intensief met de theorie en praktijk van de Dialoog heeft beziggehouden, zijn het programma‟s. Zij komen te voorschijn uit het geheugen. Dat gebeurt razendsnel en automatisch, het zijn mechanische reacties. Wij zijn weliswaar gewend om zulke mechanisch opgewekte gedachten te beschouwen als denken, maar zij hebben in feite alleen maar te maken met geheugenwerking. En hetzelfde geldt voor voelen. We kunnen onderscheid maken tussen voelen als een hier-en-nu-ervaring en gevoelens die we in het verleden gehad hebben, die voortkomen uit herinnering in plaats van uit directe ervaring. Parallel aan het woord "gedachten" zouden we die gevoelens "gevoelden" kunnen noemen. In ons normale gedrag spelen "gedachten" en "gevoelden" een grote rol. Het zijn allebei snelle, automatische reacties, gebaseerd op vaste, gefixeerde patronen.
Maar denken, echt denken, nieuw denken, heeft tijd nodig. Het gaat langzaam. Het vergt concentratie, innerlijk luisteren en "geestelijke ruimte", ruimte om onze gedachten en "gevoelden" te inspecteren, te vergelijken met die van anderen, ze aan te scherpen of bij te stellen, ze uit te bouwen of te vervangen etc. Het vergt dat we er voortdurend alert op zijn of we alleen met herinneringen en gefixeerde ideeën in de weer zijn of met ideeën die zich op dat moment nieuw in ons ontvouwen. Het vergt ruimte en het vermogen onze stokpaardjes en routinereacties los te laten.

Het is niet eenvoudig oude gedachten en gefixeerde ideeën los te laten, met name wanneer wij er grote waarde aan hechten, wanneer we ze de status hebben gegeven van een ideaal, zoals hier integriteit of gelijkwaardigheid. Meestal lukt dat loslaten alleen door onze gedachten en gevoelens uit te spreken, te articuleren. Op die manier kunnen we ze als het ware "afleggen": we leggen ze in het middelpunt van het gesprek neer, zodat ze bekeken en onderzocht kunnen worden. Daarmee creëer je ruimte, voor jezelf en voor de anderen, waardoor zich iets nieuws kan ontwikkelen.
David Bohm vatte dat 'ontwikkelen' heel letterlijk op. Hij ging er vanuit dat, net als in de rest van de natuur, ook in een Dialoog een impliciete orde bestaat, een onzichtbare, gestructureerde werkelijkheid die zich wil ontvouwen tot een zichtbare vorm. Net zoals de natuur zich voortdurend ontvouwt en weer dichtvouwt in planten en dieren, zo gebeurt dat ook in het menselijk denken. Het is dat proces van afstemmen op een gezamenlijke, dieper liggende orde die in het gesprek tot ontplooiing wil komen, dat tot werkelijk nieuw denken leidt en tot de "metanoia", de transformatie van het bewustzijn,

waar Socrates steeds naar op zoek was.

Nogmaals: Dialoog, met een hoofdletter is niet iets dat je even doet of inzet.




“Kleine groepen denkende, bezorgde burgers kunnen de wereld veranderen. In feite zijn zij de enigen die de wereld ooit hebben veranderd.” Margaret Mead



(Bronnen: Dialoog, de kunst van het loslaten en kennisontwikkeling & dialoog )